Bliskość czy Uwięzienie? Mechanizmy i rozumienie relacji symbiotycznych

Relacje międzyludzkie stanowią fundament ludzkiego doświadczenia, kształtując naszą tożsamość, poczucie bezpieczeństwa i zdolność do funkcjonowania w społeczeństwie. Wśród różnorodnych form więzi emocjonalnych szczególne miejsce zajmuje relacja symbiotyczna – zjawisko, które mimo swojej pozornej bliskości i intensywności, może prowadzić do znaczących trudności w rozwoju osobistym i funkcjonowaniu psychospołecznym.

Termin „symbioza” wywodzi się z biologii, gdzie opisuje wzajemnie korzystną współzależność między różnymi organizmami. W psychologii jednak relacja symbiotyczna oznacza coś fundamentalnie odmiennego – dysfunkcyjną formę więzi charakteryzującą się zatartymi granicami osobowości, nadmierną zależnością emocjonalną i niemożnością samodzielnego funkcjonowania. Jest to stan, w którym osoby pozostają w relacji nie dlatego, że świadomie wybierają bliskość, ale dlatego, że nie potrafią funkcjonować bez siebie, co prowadzi do ograniczenia ich indywidualnego rozwoju i autonomii.

Zrozumienie mechanizmów rządzących relacjami symbiotycznymi ma kluczowe znaczenie dla praktyki klinicznej. Osoby uwikłane w takie więzi często zgłaszają się do terapeuty z objawami lękowymi, depresyjnymi czy problemami w relacjach, nie zdając sobie sprawy z głębszych przyczyn swojego cierpienia. Rozpoznanie symbiotycznej natury problemów pacjenta otwiera możliwość skutecznej interwencji terapeutycznej ukierunkowanej na budowanie zdrowej autonomii i zdolności do tworzenia dojrzałych, różnicowanych relacji.

Definicja relacji symbiotycznej

Relacja symbiotyczna w psychologii definiowana jest jako forma więzi międzyludzkiej charakteryzująca się zatartymi granicami między osobami, nadmierną zależnością emocjonalną i niemożnością samodzielnego funkcjonowania. W przeciwieństwie do zdrowych więzi emocjonalnych, które opierają się na świadomym wyborze bliskości przy zachowaniu indywidualnej autonomii, relacja symbiotyczna powstaje z głębokiego lęku przed separacją i niemożnością radzenia sobie z samodzielnością.

Kluczową cechą relacji symbiotycznej jest brak różnicowania między sobą a drugim. Osoby uwikłane w taką relację mają trudności z odróżnieniem własnych potrzeb, emocji i pragnień od potrzeb partnera. Ta fuzja prowadzi do sytuacji, w której tożsamość jednostki jest nierozerwalnie związana z obecnością i reakcjami drugiej osoby. W rezultacie każda próba separacji lub zwiększenia autonomii wywołuje intensywny lęk i poczucie zagrożenia.

Przeczytaj: Przestań budować samoocenę. Zacznij ją regulować

Geneza i przyczyny powstawania

Korzenie relacji symbiotycznej sięgają najwcześniejszych etapów rozwoju, szczególnie okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa. Według teorii Margaret Mahler, proces separacji-indywiduacji przebiega w kilku fazach, podczas których dziecko stopniowo uczy się odróżniać siebie od matki i budować własną tożsamość. Zaburzenia w tym procesie mogą prowadzić do utrwalenia symbiotycznych wzorców relacyjnych.

Szczególnie istotne są doświadczenia z okresie symbiotycznym (2-5 miesiąc życia) oraz fazach separacji-indywiduacji (5-36 miesiąc). Jeśli rodzice, szczególnie matka, nie są w stanie odpowiednio wspierać dziecka w procesie stopniowego uniezależniania się lub reagują na próby separacji nadmiernym lękiem, dziecko może rozwinąć przekonanie, że autonomia jest niebezpieczna i prowadzi do utraty miłości.

Traumy rozwojowe, zaniedbania emocjonalne, niekonsystentna opieka rodzicielska oraz własne problemy rodziców z separacją mogą znacząco wpłynąć na kształtowanie się symbiotycznych wzorców. Dzieci wychowywane przez rodziców z własnymi problemami z autonomią często internalizują przekonanie, że bliskość wymaga rezygnacji z indywidualności.

Dlaczego ludzie wchodzą w relacje symbiotyczne

Zrozumienie motywacji stojących za wyborem relacji symbiotycznych jest kluczowe dla zrozumienia tego zjawiska. Ludzie nie świadomie decydują się na dysfunkcyjne więzi – przeciwnie, często postrzegają je jako ideał miłości i bliskości.

Lęk przed samotnością i opuszczeniem

Podstawową motywacją jest głęboki, często nieświadomy lęk przed samotnością i opuszczeniem. Osoby te doświadczają samotności nie jako naturalnego stanu, który można wypełnić konstruktywną aktywnością, ale jako zagrożenie egzystencjalne. Relacja symbiotyczna oferuje pozorną ochronę przed tym lękiem, tworząc iluzję permanentnej bliskości i bezpieczeństwa.

Poszukiwanie tożsamości przez związek

Dla osób z niestabilną lub słabo rozwiniętą tożsamością, relacja symbiotyczna może stanowić sposób na uzyskanie poczucia kim się jest. Zamiast budować własną tożsamość, „pożyczają” ją od partnera lub tworzą wspólną tożsamość „my”. To pozwala na unikanie trudnej pracy nad samopoznaniem i rozwojem osobistym.

Powtarzanie znanych wzorców

Osoby wychowane w rodzinach o cechach symbiotycznych często postrzegają takie relacje jako normalne i pożądane. Znane wzorce, nawet jeśli są dysfunkcyjne, dają poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa. Relacje oparte na autonomii i zdrowych granicach mogą być odbierane jako chłodne lub odrzucające.

Unikanie odpowiedzialności za własne życie

Relacje symbiotyczne pozwalają na przerzucenie odpowiedzialności za własne decyzje i życie na partnera lub relację. Osoby te mogą unikać trudnych wyborów życiowych, odkładając je na partnera lub podejmując je „wspólnie”, co de facto oznacza unikanie osobistej odpowiedzialności.

Poszukiwanie idealnej miłości

Kultura popularna często promuje mit „drugiej połówki” – idealnego partnera, który wypełni wszystkie braki i potrzeby. Osoby skłonne do relacji symbiotycznych mogą być szczególnie podatne na ten mit, postrzegając totalną fuzję jako dowód prawdziwej miłości.

Przeczytaj: Style przywiązania – czym są i jak wpływają na relacje międzyludzkie w dorosłym życiu ?

Kompensacja niskiego poczucia własnej wartości

Relacja symbiotyczna może służyć jako kompensacja głębokich poczuć nieadekwatności i niskiej samooceny. Bycie intensywnie potrzebnym przez partnera lub całkowite oddanie się dla drugiej osoby może dawać poczucie wartości i sensu życia.

Trauma i mechanizmy obronne

Dla osób, które doświadczyły traumy w dzieciństwie, relacje symbiotyczne mogą stanowić mechanizm obronny przed ponownym doświadczeniem bólu. Kontrola nad partnerem i relacją może dawać iluzję bezpieczeństwa i przewidywalności.

Lęk przed konfliktem i odrzuceniem

Osoby te często mają głęboki lęk przed konfliktem i odrzuceniem. Relacja symbiotyczna, z jej naciskiem na harmonię i unikanie różnic, może wydawać się bezpieczną alternatywą dla relacji, w których normalne są różnice zdań i okresowe napięcia.

Romantyzacja współzależności

Społeczne i kulturowe wzorce często romantyzują ekstremalne formy oddania i poświęcenia w związkach. Osoby te mogą postrzegać rezygnację z własnych potrzeb i marzeń jako dowód głębokiej miłości, nie rozpoznając destrukcyjnego charakteru takich zachowań.

Dziedziczenie wzorców międzypokoleniowych

Wzorce symbiotyczne są często przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzieci obserwują relacje rodziców i internalizują je jako model normalnych relacji międzyludzkich. Bez świadomej pracy nad sobą, naturalne jest odtwarzanie znanych wzorców w własnych związkach.

Charakterystyczne cechy i objawy

Relacje symbiotyczne charakteryzują się szeregiem specyficznych cech, które odróżniają je od zdrowych więzi emocjonalnych. Najbardziej charakterystyczną cechą jest zatarcie granic osobowościowych, przejawiające się trudnością w odróżnieniu własnych myśli, uczuć i potrzeb od partnera. Osoby w relacji symbiotycznej często mówią „my” zamiast „ja”, podejmują decyzje wspólnie nawet w sprawach dotyczących wyłącznie jednej z nich.

Nadmierna zależność emocjonalna przejawia się niemożnością funkcjonowania bez stałego kontaktu z partnerem. Nawet krótka separacja może wywoływać intensywny lęk, objawy somatyczne i poczucie zagubienia. Osoby te mają trudności z podejmowaniem samodzielnych decyzji, często wymagają ciągłej aprobaty i wsparcia partnera.

Lęk separacyjny stanowi centralny element relacji symbiotycznej. Każda próba zwiększenia autonomii, rozwijania własnych zainteresowań czy nawiązywania nowych relacji traktowana jest jako zagrożenie dla więzi. Prowadzi to do ograniczania kontaktów społecznych, rezygnacji z własnych aspiracji i stopniowego zawężania świata do relacji z jedną osobą.

Przeczytaj: Miłość, seks, partnerstwo

Dynamika funkcjonowania

Funkcjonowanie relacji symbiotycznej opiera się na złożonych mechanizmach obronnych, które mają na celu utrzymanie pozornego poczucia bezpieczeństwa kosztem rzeczywistego rozwoju. Jednym z najczęstszych mechanizmów jest projekcja, gdzie własne lęki i potrzeby przypisywane są partnerowi. Pozwala to na unikanie konfrontacji z własnymi emocjami przy jednoczesnym utrzymaniu iluzji bliskości.

W relacjach symbiotycznych często obserwuje się sztywne role, takie jak ratownik-ofiara, gdzie jedna osoba przyjmuje rolę silnej, wspierającej, podczas gdy druga pozostaje w pozycji zależnej i potrzebującej pomocy. Te role mogą się zmieniać w zależności od sytuacji, ale zawsze służą utrzymaniu współzależności.

Komunikacja w relacjach symbiotycznych charakteryzuje się brakiem bezpośredniości i jasności. Komunikaty są często niejasne, pełne domysłów i oczekiwania, że partner powinien „wiedzieć” o potrzebach bez ich wyrażania. Prowadzi to do frustracji, nieporozumień i utrwalania dysfunkcyjnych wzorców.

Wpływ na rozwój osobisty

Relacje symbiotyczne mają destrukcyjny wpływ na rozwój osobisty, ograniczając możliwości budowania zdrowej tożsamości i autonomii. Osoby uwikłane w takie więzi mają trudności z rozpoznawaniem własnych potrzeb, pragnień i wartości, które często są zdominowane przez potrzeby partnera lub relacji.

Proces podejmowania decyzji staje się problematyczny, ponieważ każda decyzja musi być rozważana w kontekście wpływu na partnera i relację. Prowadzi to do unikania ważnych życiowych wyborów lub podejmowania decyzji wyłącznie w oparciu o reakcje partnera, a nie własne przekonania.

Rozwój zawodowy i społeczny często jest ograniczany przez lęk przed separacją. Osoby te mogą rezygnować z awansu, przeprowadzek czy nowych możliwości, jeśli wymagają one nawet czasowego oddalenia się od partnera. Prowadzi to do stagnacji rozwojowej i poczucia niespełnienia.

Wpływ relacji symbiotycznej na partnerów

Relacje symbiotyczne wywierają głęboki i wielowymiarowy wpływ na oboje partnerów, prowadząc do charakterystycznych zmian w funkcjonowaniu psychicznym, emocjonalnym i społecznym. Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe dla skutecznej interwencji terapeutycznej.

Wpływ na tożsamość i poczucie własnej wartości

Partnerzy w relacji symbiotycznej doświadczają stopniowego zatracania własnej tożsamości. Proces ten przebiega często niezauważalnie, gdzie początkowo pozytywnie odbierane „dopasowywanie się” do partnera przekształca się w utratę kontaktu z własnymi potrzebami, wartościami i aspiracjami. Jeden z partnerów może rozwinąć tzw. „fałszywe ja”, funkcjonując przede wszystkim w odpowiedzi na oczekiwania drugiej osoby.

Poczucie własnej wartości staje się całkowicie uzależnione od opinii i reakcji partnera. Osoby te tracą zdolność do samooceny, wymagając ciągłego zewnętrznego potwierdzenia swojej wartości. Prowadzi to do lęku przed krytyką, unikania podejmowania ryzyka i stopniowego ograniczania aktywności do tych, które są bezpieczne i akceptowane przez partnera.

Przeczytaj: Między pragnieniem akceptacji, a byciem w zgodzie ze sobą

Zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnym

Regulacja emocjonalna w relacji symbiotycznej staje się zewnętrzna – partnerzy nie potrafią radzić sobie z własnymi emocjami bez wsparcia drugiej osoby. Prowadzi to do intensywnego lęku separacyjnego, gdzie nawet krótka rozłąka może wywoływać objawy przypominające atak paniki.

Emocje stają się „zakaźne” – nastrój jednego partnera automatycznie wpływa na drugiego, bez możliwości zachowania emocjonalnych granic. Jeden partner może rozwinąć nadwrażliwość na stany emocjonalne drugiego, podczas gdy drugi może stać się emocjonalnie „płaski”, chroniony przez mechanizmy obronne.

Wpływ na relacje społeczne i zawodowe

Relacje symbiotyczne prowadzą do stopniowej izolacji społecznej obojga partnerów. Przyjaciele i rodzina są często postrzegani jako zagrożenie dla więzi, co prowadzi do ograniczania kontaktów społecznych. Partnerzy mogą rozwijać podejrzliwość wobec osób, które próbują nawiązać bliższą relację z jednym z nich.

W sferze zawodowej obserwuje się ograniczenia w rozwoju kariery. Decyzje zawodowe są podejmowane głównie w kontekście wpływu na relację, a nie na podstawie własnych aspiracji czy talentów. Jeden z partnerów może rezygnować z awansu, przeprowadzek czy projektów wymagających podróży służbowych.

Dynamika władzy i kontroli

W relacjach symbiotycznych często rozwija się nierówna dynamika władzy, gdzie jeden partner przyjmuje rolę dominującą, a drugi staje się zależny. Paradoksalnie, pozornie „silniejszy” partner również jest uwięziony w tej dynamice, ponieważ jego poczucie własnej wartości zależy od bycia potrzebnym.

Kontrola może przejawiać się w różnych formach – od subtelnego manipulowania po otwarte ograniczanie swobody partnera. Może dotyczyć kontaktów społecznych, wyborów zawodowych, sposobu spędzania czasu czy nawet codziennych decyzji.

Wpływ na rozwój osobisty i kreatywność

Relacje symbiotyczne hamują rozwój osobisty obojga partnerów. Eksploracja nowych zainteresowań, rozwijanie talentów czy podejmowanie wyzwań osobistych zostaje ograniczone przez lęk przed tym, jak wpłynie to na relację. Kreatywność i spontaniczność ustępują miejsca rutynie i przewidywalności.

Partnerzy mogą rozwijać uczucie żalu i frustracji związane z niewykorzystanymi możliwościami, co z czasem może prowadzić do depresji czy poczucia pustki. Marzenia i aspiracje są odkładane „na później” lub całkowicie porzucane.

Przeczytaj: 5 kluczowych zasad komunikacji w zdrowym związku

Wpływ na komunikację i rozwiązywanie konfliktów

Komunikacja w relacjach symbiotycznych staje się coraz bardziej ograniczona i powierzchowna. Partnerzy unikają tematów, które mogłyby zaburzyć harmonię, rozwijając „zmowę milczenia” wokół problemów. Konflikty są tłumione lub rozwiązywane przez ustępstwa, a nie rzeczywiste rozwiązanie problemu.

Rozwija się komunikacja pośrednia, pełna domysłów i oczekiwań, że partner „powinien wiedzieć” o potrzebach bez ich wyrażania. Prowadzi to do chronicznej frustracji i narastania nierozwiązanych problemów.

Konsekwencje somatyczne

Chroniczny stres związany z funkcjonowaniem w relacji symbiotycznej może prowadzić do różnorodnych objawów somatycznych u obojga partnerów. Mogą to być bóle głowy, problemy żołądkowe, bezsenność, napięcie mięśniowe czy obniżona odporność.

Lęk separacyjny może manifestować się poprzez objawy fizyczne, takie jak kołatanie serca, pocenie się, zawroty głowy czy trudności z oddychaniem, które pojawiają się przy próbach separacji lub zwiększenia autonomii.

Konsekwencje dla związków

Długotrwałe funkcjonowanie w relacji symbiotycznej prowadzi do głębokich zmian w strukturze i dynamice związku. Romantyczność i namiętność stopniowo zanikają, zastąpione przez rutynę i przewidywalność. Partnerzy przestają być dla siebie źródłem nowości i inspiracji, ponieważ różnice między nimi zostają wygładzone.

W relacjach rodzicielskich symbioza może prowadzić do przenoszenia dysfunkcyjnych wzorców na kolejne pokolenie. Rodzice uwikłani w relację symbiotyczną często mają trudności z umożliwieniem dzieciom zdrowego procesu separacji-indywiduacji, perpetuując problematyczne wzorce.

Relacje zawodowe również mogą być zaburzone przez tendencje symbiotyczne. Osoby te mogą mieć trudności z pracą zespołową, delegowaniem zadań lub utrzymywaniem profesjonalnych granic, szczególnie jeśli praca wymaga separacji od partnera.

Rozpoznawanie i diagnoza

Rozpoznawanie relacji symbiotycznych wymaga uwagi na subtelne sygnały i wzorce zachowań. Kluczowe jest obserwowanie stopnia autonomii pacjenta, jego zdolności do podejmowania samodzielnych decyzji oraz reakcji na separację. Charakterystyczne jest również używanie języka, gdzie dominuje „my” nad „ja” oraz trudności w opisywaniu własnych emocji i potrzeb niezależnie od partnera.

W procesie diagnostycznym pomocne są narzędzia oceniające styl przywiązania, poziom różnicowania oraz zdolność do samostanowienia. Ważne jest również zbadanie historii rozwojowej, szczególnie wczesnych doświadczeń z rodzicami i procesów separacji w dzieciństwie.

Różnicowanie z innymi zaburzeniami jest kluczowe, szczególnie z zaburzeniami osobowości zależnej, zaburzeniami lękowymi czy depresyjnymi. Relacja symbiotyczna może współwystępować z tymi zaburzeniami, ale ma swoją specyficzną dynamikę związaną z zatartymi granicami i niemożnością różnicowania.

Możliwości terapeutyczne

Terapia relacji symbiotycznych wymaga długotrwałego procesu ukierunkowanego na budowanie zdrowej autonomii i zdolności do różnicowania. Szczególnie skuteczne są podejścia psychodynamiczne, które pozwalają na eksplorację wczesnych doświadczeń i wzorców przywiązania.

Terapia rodzinna systemowa może być pomocna w przypadku par uwikłanych w relację symbiotyczną, umożliwiając pracę nad granicami i komunikacją. Ważne jest stopniowe wprowadzanie separacji w bezpiecznym środowisku terapeutycznym, gdzie pacjent może doświadczyć, że autonomia nie prowadzi do utraty miłości.

Techniki mindfulness i pracy z ciałem mogą wspomagać proces rozpoznawania własnych potrzeb i emocji. Budowanie sieci wsparcia społecznego poza relacją symbiotyczną jest kluczowe dla procesu zdrowienia.

Prognoza i perspektywy

Prognoza w przypadku relacji symbiotycznych zależy od wielu czynników, w tym od stopnia motywacji do zmiany, głębokości utrwalonych wzorców oraz dostępności wsparcia terapeutycznego. Osoby młodsze, z mniej utrwalonymi wzorcami, mają zazwyczaj lepsze rokowania.

Kluczowe znaczenie ma gotowość do pracy nad własną autonomią, co może być trudne ze względu na głęboki lęk przed separacją. Proces terapeutyczny wymaga cierpliwości i stopniowego budowania pewności siebie w samodzielnym funkcjonowaniu.

Sukces terapeutyczny może prowadzić do znaczącej poprawy jakości życia, budowania zdrowych granic i zdolności do tworzenia dojrzałych, różnicowanych relacji. Osoby te mogą nauczyć się łączyć bliskość z autonomią, co jest podstawą zdrowych relacji międzyludzkich.

Zakończenie

Relacje symbiotyczne stanowią poważne wyzwanie dla współczesnej psychologii i psychoterapii, reprezentując skomplikowane połączenie głębokiej potrzeby bliskości z destrukcyjną niemożnością samodzielnego funkcjonowania. Zrozumienie tej dynamiki jest kluczowe nie tylko dla skutecznej interwencji terapeutycznej, ale także dla szerszego rozumienia znaczenia autonomii i różnicowania w zdrowym rozwoju człowieka.

Analiza przedstawiona w niniejszym artykule wskazuje na złożoność zjawiska relacji symbiotycznych, które swoje korzenie ma w najwcześniejszych etapach rozwoju, a swoje konsekwencje rozciąga na wszystkie sfery funkcjonowania dorosłej osoby. Szczególnie istotne jest zrozumienie, że pozorna bliskość i intensywność charakteryzująca te relacje w rzeczywistości maskuje głęboki lęk przed separacją i niemożność budowania zdrowej tożsamości.

Praktyczne implikacje tej wiedzy dla pracy terapeutycznej są znaczące. Rozpoznanie symbiotycznej natury problemów pacjenta wymaga od terapeuty szczególnej wrażliwości na subtelne sygnały zatartych granic osobowościowych i nadmiernej zależności emocjonalnej. Proces terapeutyczny musi być prowadzony z wielką ostrożnością, uwzględniając głęboki lęk przed separacją, który może prowadzić do oporu wobec zmian lub przedwczesnego zakończenia terapii.

Współczesne podejścia terapeutyczne oferują nadzieję na skuteczną interwencję, pod warunkiem że proces ten będzie długotrwały i kompleksowy. Kluczowe jest stopniowe budowanie zdolności do samostanowienia i autonomii przy jednoczesnym utrzymaniu poczucia bezpieczeństwa w relacji terapeutycznej. Sukces terapeutyczny może prowadzić do fundamentalnej zmiany w sposobie funkcjonowania pacjenta, umożliwiając mu tworzenie zdrowych, dojrzałych relacji opartych na świadomym wyborze bliskości przy zachowaniu indywidualnej tożsamości.

Warto podkreślić, że relacje symbiotyczne nie są wyrokiem na całe życie. Przy odpowiednim wsparciu terapeutycznym i silnej motywacji do zmiany, osoby uwikłane w takie więzi mogą nauczyć się budować zdrowe granice i rozwijać swoją autonomię. Proces ten wymaga czasu i cierpliwości, ale może prowadzić do znaczącej poprawy jakości życia i zdolności do tworzenia satysfakcjonujących relacji międzyludzkich.

Dla przyszłych badań szczególnie istotne wydaje się pogłębienie wiedzy na temat efektywności różnych podejść terapeutycznych w leczeniu relacji symbiotycznych oraz identyfikacja czynników prognostycznych, które mogą wpływać na powodzenie interwencji. Równie ważne jest rozwijanie programów profilaktycznych skierowanych do rodziców, które mogłyby zapobiegać kształtowaniu się symbiotycznych wzorców w kolejnych pokoleniach.

Bibliografia

Mahler, M. S., Pine, F., & Bergman, A. (1975). The Psychological Birth of the Human Infant: Symbiosis and Individuation. New York: Basic Books.
Bowen, M. (1978). Family Therapy in Clinical Practice. New York: Jason Aronson.
Kernberg, O. F. (1975). Borderline Conditions and Pathological Narcissism. New York: Jason Aronson.
Masterson, J. F. (1981). The Narcissistic and Borderline Disorders: An Integrated Developmental Approach. New York: Brunner/Mazel.
Stern, D. N. (1985). The Interpersonal World of the Infant. New York: Basic Books.
Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. New York: Basic Books.
Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Process and the Facilitating Environment. New York: International Universities Press.
Kohut, H. (1977). The Restoration of the Self. New York: International Universities Press.
Minuchin, S. (1974). Families and Family Therapy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Schnarch, D. M. (1997). Passionate Marriage: Love, Sex and Intimacy in Emotionally Committed Relationships. New York: W. W. Norton.
Johnson, S. M. (2008). Hold Me Tight: Seven Conversations for a Lifetime of Love. New York: Little, Brown and Company.
Fonagy, P., Gergely, G., Jurist, E., & Target, M. (2002). Affect Regulation, Mentalization, and the Development of the Self. New York: Other Press.
Siegel, D. J. (2012). The Developing Mind: How Relationships and the Brain Interact to Shape Who We Are. New York: Guilford Press.
Tatkin, S. (2012). Wired for Love: How Understanding Your Partner’s Brain and Attachment Style Can Help You Defuse Conflict and Build a Secure Relationship. Oakland, CA: New Harbinger Publications.
Levine, A., & Heller, R. (2010). Attached: The New Science of Adult Attachment and How It Can Help You Find—and Keep—Love. New York: Tarcher/Penguin.
Cozolino, L. (2014). The Neuroscience of Human Relationships: Attachment and the Developing Social Brain. New York: W. W. Norton.
Schore, A. N. (2003). Affect Regulation and the Repair of the Self. New York: W. W. Norton.
Van der Kolk, B. A. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. New York: Viking.
Bretherton, I., & Munholland, K. A. (2008). Internal working models in attachment relationships: Elaborating a central construct in attachment theory. W: J. Cassidy & P. R. Shaver (Red.), Handbook of Attachment: Theory, Research, and Clinical Applications (s. 102-127). New York: Guilford Press.

Bliskość czy Uwięzienie ? Mechanizmy i rozpoznawanie relacji symbiotycznych